Chatelaine: Een bodemvondst in het Nederlands Zilvermuseum
Sinds 16 februari is in het Nederlands Zilvermuseum de tentoonstelling ‘Lot uit de Loterij’ te zien. Aanleiding voor een loterij was altijd een ramp of een goed doel. In de 16de en 17de eeuw bestonden de prijzen op loterijen in de Nederlanden uit zilveren objecten of geldprijzen. Op de loterij van Durgerdam 1689, die plaatsvond naar aanleiding van een brand in het dorp in 1687 (afb. 1), zijn enkele ‘Onder-Riemen’ te vinden. Daarmee wordt een riem of gordel bedoeld die door mannen en vrouwen om hun middel werd gedragen. Aan de riem konden allerlei objecten worden gehangen, zoals een grote sleutelbos, een tas, een koker met een mes of een tuigje met naaigerei. Tegenwoordig kennen we deze riem als ‘chatelaine’.
De hiernaast getoonde onderriem (afb. 2) toont grote gelijkenis met het afgebeelde exemplaar op de prent. De maliënschakels zijn onderling verbonden met smalle, platte platen aan de uiteinden.
De riem werd gesmeed door de Groninger zilversmid Thomas Muntinck in 1650/1651 en samen met de twee aanhangsels in de jaren vijftig van de vorige eeuw opgegraven in Drenthe. Aan de zilveren kettingen hangen sleutels en een messenkoker met twee kleine mesjes. De koker zelf is gemaakt rond 1650. De mesjes zijn zo’n dertig jaar later vervaardigd.
De ketting met sleutels is aan de riem bevestigd met behulp van een gordelhaak (afb. 3) die ook rond 1650 gemaakt is. Dit prachtig uitgevoerde onderdeel toont Judith met het hoofd van Holofernes. Judith woonde in Betulia, een plaats die door legergeneraal Holofernes was ingenomen. Om haar stad te bevrijden gaat Judith op een nacht naar de tent van Holofernes. Hij hoopt uiteraard op een lange liefdesnacht, maar dat verloopt geheel anders. Judith voert Holofernes dronken, waarna ze hem onthoofd. Met het hoofd als trofee keert ze terug naar de Betulia. Dit verhaal over een sterke vrouw was in de 16de en 17de eeuw zeer populair. Het is vaak afgebeeld op schilderijen en prenten. Maar ook op kunstnijverheidsobjecten als kannen, bekers en haardplaten komt het verhaal geregeld voor. Johann Theodoor de Bry (1561-1623) maakte eind 16de eeuw een prent van een gordelhaak met hetzelfde thema.
Afbeeldingen:
Afb. 1: Naar J. Luyken, Loterijprent van Durgerdam, 1688, ets, Rijksmuseum, Amsterdam, Foto: © Rijksmuseum, Amsterdam
Afb. 2: Thomas Muntinck, Chatelaine, 1650/1651, zilver, Groningen, Nederlands Zilvermuseum Schoonhoven
Afb. 3: Johann Theodor de Bry, Ornamentprent van een sleutelhaak met in het ovaal Judith met het hoofd van Holofernes, ca. 1598, gravure, Rijkmuseum Amsterdam, Foto: © Rijksmuseum, Amsterdam