Van luxe zilvergoed naar oorlogsindustrie met spoed
Gebaseerd op bron: Boekuitgave ‘Hooijkaas. Schoonhovens zilver in ambacht en serie 1874-2008’
Toen in mei 1940 de Tweede Wereldoorlog uitbrak, werd het bedrijfsleven in Nederland hard geraakt. Luxeproducten, zoals zilveren sieraden en serviezen, verloren plots hun afzetmarkt. Grondstoffen raakten schaars en de overheid voerde strenge regels in voor productie en distributie. Voor de Schoonhovense zilverfabriek H. Hooijkaas was dit geen reden tot stilstand, maar het begin van een creatieve en noodzakelijke omschakeling. Om banen te behouden en het voortbestaan van de fabriek veilig te stellen, besloot de directie zich tijdelijk te richten op de productie van medische en optische instrumenten.
Willem Hooijkaas, die ondanks zijn afnemende gezondheid nauw betrokken bleef bij het bedrijf, wilde koste wat het kost de fabriek draaiende houden. Onder zijn leiding en die van zijn zonen werd gezocht naar manieren om personeel aan het werk te houden. De oorlog leidde tot een kapitaalvlucht: mensen zochten veilige beleggingen, waaronder tafelzilver. Maar naarmate de toegang tot grondstoffen als alpaca, messing en zelfs zilver verder afnam, moest er verder worden gekeken.
In 1943 organiseerde Hooijkaas een samenwerking met alle Schoonhovense zilversmeden, opgezet in opdracht van Rijksbureau voor Non Ferro Metalen. Dit leidde tot een formele omschakeling van de productie naar de vervaardiging van brillen, tandheelkundige instrumenten en brilmonturen. De uitdaging was groot: precisiewerk was vereist, machines moesten worden aangepast, en goed schroefmateriaal was nauwelijks beschikbaar in Nederland. Zoon Herbert, die in Davos verbleef, kocht onderdelen in Zwitserland, hoewel transport naar Nederland moeizaam verliep.
Overeenkomst afkomstig uit het Streekarchief Midden-Holland.
De omschakeling verliep met vallen en opstaan. Niet elke zilversmid had de vaardigheden of middelen om precisie-instrumenten te maken. Toch wist Hooijkaas, met doorzettingsvermogen en samenwerking, de productie op gang te krijgen. Tegen midden 1944 werden de brillen in behoorlijke kwaliteit en oplage geproduceerd. Zelfs tijdens de zwaarste oorlogsjaren bleef de fabriek actief, en werd het personeel zo veel mogelijk ingezet – ook voor nevenactiviteiten zoals voedselvoorziening (o.a. appels schillen) voor de centrale keuken in Schoonhoven.
Naast medische instrumenten werden ook zilveren voorwerpen vervaardigd uit omgesmolten munten met de beeltenis van koningin Emma of Wilhelmina. Deze sieraden dienden als stil protest tegen de Duitse bezetting en als uiting van verbondenheid met het koningshuis.
De strategische keuze van Hooijkaas om zich tijdelijk te richten op oorlog gerelateerde productie was cruciaal. Niet alleen behield het bedrijf zijn personeel, maar het versterkte ook zijn reputatie van flexibiliteit en vakmanschap. Na de oorlog kon de fabriek snel de draad weer oppakken en profiteerde het van exportkansen dankzij een sterke reputatie én voldoende deviezen.