Het verhaal achter de miskelk en hostieschaal van Frits Jartiz

Conservator: Lucinda Timmermans

Afgelopen jaar werd er een kelk met schaal geschonken aan het museum. De platte schaal is aan de binnenzijde verguld en de buitenzijde is hij bewerkt met een pons en hamer. Diezelfde bewerking is ook aan de buitenzijde van de kelk zichtbaar. Naar beneden toe wordt de bewerking steeds weelderiger. Dat maakt dat de figuren op de voet van de kelk meer opvallen. De gestileerde figuren verbeelden Christus met de apostelen gezeten aan een tafel voor het Laatste Avondmaal. Het is daardoor meteen duidelijk dat het hier religieus gerei betreft voor de Eucharistie. Uit de kelk werd tijdens de mis rode wijn gedronken en op de platte schaal lag een hostie. Zij symboliseren samen het bloed en het lichaam van Christus.

Op 21 december 1964 wordt Piet Willems uit Vreeswijk (tegenwoordig een wijk in Nieuwegein) gewijd tot priester. Voor deze gelegenheid kreeg Piet van zijn ouders, broers en zussen de kelk en schaal cadeau. Ze zijn ontworpen door Fritz Jaritz, een ontwerper en edelsmid die in 1924 geboren werd in het Oostenrijkse Graz.

Vanaf 1954 was hij werkzaam in Doorn. Hij maakte diverse ontwerpen voor zilver, maar veel mensen zullen hem vooral kennen door een van zijn kleinste werken, namelijk het sleuteltje dat hij ontwierp voor de actie “Open het dorp”. In 1962 presenteerde Mies Bouwman dit televisieprogramma, waarin geld werd ingezameld voor een woongemeenschap en zorginstelling voor gehandicapten. Het programma doet bij veel mensen nog een belletje rinkelen. Jaritz koos voor de sleutel als symbool voor het doel en de opzet van de inzamelingsactie. Met de sleutel kan, zo meende hij, veel geopend worden, zoals de harten van mensen, de portemonnee en de poorten van het toekomstige dorp. De gestileerde figuur houdt de armen als een dak boven het hoofd als teken van beschutting en geborgenheid.

Terug naar de kelk en schaal. Ze zijn een treffend voorbeeld van religieus zilverwerk uit het de zestiger jaren dat een moderne uitstraling heeft. Deze vernieuwing was al een tijdje gaande, maar met de start van het Tweede Vaticaans Concilie in 1962 kwam dit in een stroomversnelling. De paus riep daarbij op tot modernisering van de kerk. De kunst ging uit van eenvoud en er kwamen meer abstracte composities. Er werd door critici ook wel gesproken over de Tweede Beeldenstorm. Als gevolg van het concilie werden een pateen (schijfje voor op de miskelk) en ciborie (kelk met deksel) vrijwel niet meer gebruikt om de hostie op te leggen of in te bewaren. De hostieschaal deed haar intrede, zoals ook bij de set die Jaritz heeft ontworpen. De kelk en schaal zijn dan ook een vroeg voorbeeld van deze vernieuwingsslag in religieus zilverwerk.